Estella-Lizarrako historia
Ega Ibaiaren gaineko Zubi Erromatarra
Udal-barrutian hondakin arkeologiko batzuk aurkitu badira ere, Brontze Arora eramaten gaituztenak, Estella 1090 urtean sortu zen, Antso Ramirez erregeak bere Forua eman zionean, hau da, arau batzuk pribilegioak emateko eta era horretan biztanleen finkapena errazteko. Frantzian sorburua zuten biztanleak, horiei esker erresumaren dibertsifikazio ekonomikoa lortzeko eta Compostelako Donejakuera erromesaldiak une horretan hartzen ari zen garrantzia aprobetxatzeko. Hori zela eta, Erregeak ez zuen zalantzarik izan hasierako ibilbidea aldatzeko, Zarapuz tokian zehar igarotzen zena, San Juan de la Peña monasterioko jaurerria, Iratxeko monasteriorantz, kokaleku berrira desbideratuz.
Lehenbiziko biztanle-gune bat sortuz zen, gehienak Auvernian eta Limousinean sorburu zutenak, San Martin (gaur desagertuta) elizaren inguruan antolatuta , Ega ibaiko eskuineko ertzean eta gazteluko itzalpean babesturik. Aberaste-bidean zegoen komunitatea, zeinak aldeko egoera ekonomikoaz baliatuz, poliki-poliki handitu zen, horrela burgu berriak sortuz, esate baterako San Migel (frankoen eta nafarren topagunea izateko diseinatuta, mestizaje estua faboratu zuena), San Joan, Antso Jakituna erregearen ardantze batzuen gainean eraikia eta San Salvador del Arenal (XIV. mendean ondoko San Migel auzoak bereganatua), auzo bakoitzari Antso Jakituna erregeak foruak eman zizkion.
Hiriko goraldia XII. mendean gertatu zen. Eraikitzeko gogo handiak hiri-fisionomia berezia eman zion, gaur egun, neurri batean, irauten duena. Hiria elizez betetzen da: San Pedro Ruakoa, San Migel, San Joan, baita Ospitaleak ere, Kofradiek zaintzen dituztenak eta azpimarratzen dituztenak erromesek hartu duten garrantzia. Hiria-bidea, laster bilakatu zen Compostelako erromesaldiaren geldialdi paregabea.
